'Het gaat om schaamte en schuldgevoelens'

Naomi Gilhuis (Foto Hans Sormani)

Tekst Fred Lardenoye

“Je kunt een morele verwonding krijgen doordat je over je eigen morele grenzen gaat, dat je iets doet waarvan je later denkt: daar was ik het eigenlijk niet mee eens. Maar je kunt het ook als toeschouwer krijgen; dat je ziet dat er iets gebeurt dat niet in de haak is, maar dat je niet hebt kunnen ingrijpen. Of dat je gedwongen wordt in een hiërarchische setting om iets te doen waar je het niet mee eens bent.”
Aan het woord is Naomi Gilhuis, wetenschapper verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Haar promotieonderzoek maakt deel uit van een groot onderzoeksproject en richt zich met name op de ethische en de politieke dimensie van morele verwonding. In dat kader heeft zij interviews gehouden met militairen en politiemensen. “Maar ik heb ook theaterstukken bezocht, zoals ‘Gevaarlijke namen’, waarin een Dutchbatveteraan optrad. Zo ben ik ook met een terugkeerreis van Libanonveteranen mee geweest. Dat veldwerk en die interviews combineer ik om beter te begrijpen wat moral injury voor mensen betekent, maar ook wat zij er zelf mee doen om het te begrijpen.”

Grote impact
Projectleider van het onderzoek naar moral injury is Tine Molendijk, cultureel antropologe en verbonden aan de Nederlandse Defensie Academie. Eerder promoveerde zij op het onderwerp ‘moral injury onder militairen en veteranen’. In het onderzoeksproject worden verschillende aspecten van moral injury onderzocht. Gilhuis: “Wat we gemeen hebben, is dat we ons niet zozeer richten op het individu, maar meer op wat er gebeurt in de omgeving van zo iemand waardoor moral injury ontstaat. Dat het in de context wordt onderzocht is ook omdat het vaak in bepaalde situaties voorkomt en het is ook goed en inzichtelijk voor mensen om te weten dat iets niet volledig zijn of haar schuld is en dus ook niet geheel hun verantwoordelijkheid is om het op te lossen.”
Dat dit fenomeen met name bij militairen en politiemensen wordt onderzocht, is geen toeval: “Je ziet dat mensen bij morele dilemma’s heel erg aan zichzelf twijfelen en dat kan enorm ontwrichtend werken. In een ‘normaal’ mensenleven speelt dit vaak maar een kleine rol. Iedereen heeft tenslotte wel eens iets waarvan je later denkt: daar schaam ik me voor of voel ik me schuldig over. Maar politiemensen en militairen dragen grote verantwoordelijkheden in het heetst van de strijd en dat kan een heel grote impact hebben. Dat is het morele aspect. De verwonding duidt erop dat er iets beschadigd is, maar hoe dat nu precies zit, daar zijn wetenschappers het nog niet over eens.”

Martelen
Moral injury gaat vaak samen met een postraumatische stresstoornis (PTSS), maar er zijn ook verschillen. Gilhuis: “PTSS komt vaak van een specifiek moment waar mensen dan nachtmerries en flash backs van hebben, dat is een basisgevoel van veiligheid dat beschadigd is. Moral injury gaat veel meer erover dat jouw gevoel over wat juist is geweld wordt aangedaan, dus meer het morele kader. Dat uit zich in gevoelens van schuld en schaamte.” Maar er zijn ook overeenkomsten: “Overlapping zit er bijvoorbeeld in dat mensen zich willen verdoven. Het gaat dus vaak samen met alcoholmisbruik en beschadiging van sociale relaties. Dat laatste kan zijn partner en kinderen, maar ook vrienden en collega’s waar verwijdering van plaatsvindt.”
Als het gaat om concrete voorbeelden van moral injury, kan Gilhuis putten uit de interviews. “Ik sprak iemand die achteraf veel last had van het feit dat hij in Libanon kinderen zag eten van de vuilnis die de militairen weggooiden. Hij had zich daardoor machteloos gevoeld en schaamde zich daarover. Dus je hoeft niet iets actiefs te doen, maar als je er gewoon bent en dat ziet, kun je je daar achteraf schuldig over voelen.”

Militaire aspecten 
Ook de militaire aspecten van een uitzending kunnen een belangrijke rol spelen. “Veel mensen hadden er moeite mee dat ze tussen twee gewapende partijen werden gezet en zelf niet goed bewapend waren. Dat ze zich afvragen: wat is dan mijn rol? Het gevoel hebben dat er een beroep op je wordt gedaan, terwijl je er niet naar kunt handelen.”
Gilhuis kwam ook voorbeelden tegen van het omgekeerde: gedwongen handelingen waarover je achteraf gaat twijfelen. “Ik heb een Indiëveteraan geïnterviewd die de opdracht kreeg om gevangenen te martelen. Daar kreeg hij wroeging over. Dat is een ambivalentie die je vaker tegenkomt, die tussen daderrol en slachtofferschap.”

Relatie met werkgever
Een rode draad in de interviews met militairen noemt Gilhuis dat de relatie met Defensie heel belangrijk gevonden wordt. “Maar wat ik minder verwacht had, is dat veteranen soms veel naar elkaar kijken en in die zin ook vrij hard kunnen zijn naar elkaar toe. Enerzijds zie je dat mensen die beschadigd zijn geraakt, door bijvoorbeeld PTSS, zich niet gesteund voelen door collega’s. Anderzijds laten ze zich ook kritisch uit tegenover andere veteranen die beschadigd zijn. Dat er gezegd wordt: ‘Jij kunt nooit PTSS hebben, want je hebt niks meegemaakt.’ Dat zou iets zijn wat je nader zou moeten onderzoeken, want die support is juist wel heel belangrijk voor mensen.”
Dat laatste geldt ook voor steun vanuit de organisatie zelf. Gilhuis: “Militairen zijn enorm loyaal aan de organisatie en voor een deel worden ze ook gemobiliseerd op een soort familiegevoel. Dat schept verwachtingen. Als die dan uitgerekend als je hulp zoekt niet ingewilligd worden door de organisatie is dat een enorme shock.”
Terwijl het volgens Gilhuis gaat om een heel ontwrichtend moment waarbij ze een deel van hun identiteit verliezen. “Dan komen die koude procedures extra hard binnen, na de warme deken die zij daarvoor hebben ervaren. Dus er is een miscommunicatie tussen wat mensen verwachten en de bureaucratie die zij tegenkomen. Dat kost enorm veel energie, tijd en verdriet. Dit kan leiden tot een extra beschadiging, die in elk geval een vorm van heling in de weg staat.”

Workshops Moral Injury
Het is iets wat ook oud-humanistisch raadsman Bart Hetebrij ervaart tijdens de workshops Moral Injury die hij in opdracht van de Bond van Nederlandse Militaire Oorlogs- en dienstslachtoffers (BNMO) grotendeels heeft vormgegeven. Hetebrij is zelf veteraan met missies naar onder meer Bosnië en Somalië. Hetebrij: “Deelnemers zijn militairen en politiemensen en het maakt niet uit waardoor en waar zij een morele beschadiging of trauma hebben opgelopen. Wat je vaak ziet, is dat zij na een incident waardoor ze uitgevallen zijn, ook nog moreel beschadigd zijn door hun eigen organisatie. Want ineens moet je vechten om je recht te halen, compleet met advocaten, bij een organisatie waar je dertig jaar van je leven aan gegeven hebt. Je hoort er in een keer helemaal niet meer bij. Dat is zo’n enorme klap.”

Storytelling 
Hetebrij legt uit dat de vierdaagse workshops voor een belangrijk deel gebaseerd zijn op Joseph Campbells boek en film The heroes journey. “Storytelling is leidend, zoals een brief die je aan jezelf schrijft. Het gaat om het zicht op je morele verwonding, niet om een therapie. Wat heeft jou ten diepste geraakt en beschadigd?” Aan de workshop zijn nog elementen toegevoegd als djembe (Afrikaanse trommel), yoga en een paardencoach en de locatie is een 17e eeuws klooster in een rustige en natuurrijke omgeving. Hetebrij: “Je probeert op verschillende manieren binnen te komen bij de persoon om dichter bij die beschadiging te komen. Veel mensen hebben al langdurige behandelingen achter de rug, maar zijn nog nooit geraakt op dit punt. We krijgen echt heel veel positieve reacties, dat blijkt ook de exitformulieren waarvan de waardering gemiddeld altijd tussen de 8 en 9 ligt. Soms hoor ik: hier kan geen therapie tegenop! Een Libanonveteraan zei: ‘Ik heb nu afgerekend met een venijnig stukje van mijn PTSS.’”

Lees de volledige publicatie, inclusief een interview met luitenant-kolonel b.d. Frans van Baal die meewerkte aan het onderzoek naar moral injury, in de op 14 juli verschenen uitgave van ons ledenmagazine OpLinie. Deze uitgave kun je ook lezen via onze website of onze ledenapp.